Leibniz: "Gjuha e shqiptarëve, e njohur si Linguam Illiricam… mendoj se është e denjë të studiohet"
16 shtator 2019
Enciklopedisti dhe filozofi gjerman nuk
shprehu interes vetëm për gjuhën shqipe, sikurse njihet Lajbnici, por edhe për
shqiptarët si popull dhe trevat e tyre.
Interesi për gjuhën shqipe
Në disa letra në periudhën 1704-1715 Gotfrid
Vilhelm Leibniz (Lajbnici), ka shprehur disa mendime rreth diakronisë së gjuhës
shqipe. Me shënimet e tij për prejardhjen e gjuhës shqipe, për përkimet dhe
marrëdhëniet e saj me gjuhë të tjera indoeuropiane dhe njëkohësisht për
mëvetësinë e saj nga gjuhët sllave apo greqishtja, ai nxiti në radhët e
studiuesve debatin shkencor për origjinën e gjuhës shqipe dhe vendin e saj në
familjen e gjuhëve indoeuropiane. Po ashtu, ai është edhe nismëtari i tezës së
origjinës ilire të gjuhës shqipe.
Populli dhe trevat e shqiptarëve
I pajisur me dije të mëdha enciklopedike
shënimet për shqiptarët dhe trojet e tyre gjenden që në shkrimet relativisht të
hershme të Lajbnicit. Por më pas shqiptarët do të zënë vend në shkrimet e tij
politike me një synim të caktuar. Fjala është për Perandorinë Osmane dhe
parandalimin e rrezikut prej turqve për Evropën dhe për mundësinë e përfshirjes
së popullsive të krishtera, ndër të tjera edhe të shqiptarëve të krishterë, në
luftë kundër Portës së Lartë. Pas këtij shkrimi në vitin 1672, ai merret më
intensivisht me shqiptarët, gjatë një qëndrimi në Vjenë, në periudhën
1688-1689.
Mendimet mbi shqipen, Lajbnici i shprehu në
letërkëmbimet e tij (1705 – 1715) me shkencëtarë, studiues e intelektualë të
kohës – gjithsej 5 letra mbi shqipen (FESH). Ja si shkruante Lajbnic – ndër të
parët, në mos i pari albanolog që e
renditi shqipen në hartën e botës së studimieve gjuhësore:
“Sa për
gjuhën e shqiptarëve, e njohur si Linguam Illiricam…mendoj se është e denjë të
studiohet….Të dhënat që kam tregojnë se shqipja përmban shumë latinisht dhe pak
gjermanisht. Dhe ky është mendimi im mbi disa fjalë shqipe: ‘hundë’ nga
keltishtja e vjetër ka dhënë gjermanishten ‘wen’ – ‘qen’, kafshë që
karakterizohet nga përdorimi i hundës ‘nose’ – ‘nuhatje’. Fjala ‘gjueti’,
anglisht “hint” – ‘gjurmë’ – ‘shenjë’; gjermanisht ‘spuhr’, nga ‘kunde’ –
‘dije, njohje’. Fjala ‘krah’ lidhet me ‘krezzen, crabbe’ – ‘gaforre’ nga
rrjedhin kthetër, zvarrë, rrafsh, zero. ‘Gaforrja’ mund të ketë lidhje edhe me
‘furkën, pirunin’. Fjala ‘burrë’ mund të jetë e lidhur me ‘brautigam’
‘dhëndër’. Ndërsa fjalët shqipe për numrat nuk kanë asgjë që mund të rrjedhin
nga gjuhët fqinje, por, duke ditur shumë gjuhë të tjera, studiuesi mund të jetë
në gjendje të kuptojë shumë fjalë të shqipes; fjala ‘det’ nga Delt, dmth
Thalassa, Thellësi, Perendia e Detit në mitologjinë greke. Është e qartë se
reliket e ilirishtes janë ruajtur në gjuhët moderne, veçanërisht në atë të
shqiptarëve”, – shkruan Leibniz, në “Opera Philologica”, përkthyer nga
frengjishtja në anglisht, nga Robert Elsie.
Vlera e ideve të Lajbnicit qëndron edhe në
faktin se, si shkencëtar serioz, ai tërhoqi vemendjen e shkencëtarëve të tjerë
për t’u marë me studime në fushë të shqipes. Ky interesim i Lajbnicit mund të
shpjegojë ndoshta edhe arsyen pse albanologjia ka tërhequr vazhdimisht
shkencëtarë, gjuhëtarë e filologë ndër më të shquarit gjermanë e nga bota.
Lajbnic shkroi kryesisht frëngjisht e latinisht, më pak në gjermanisht.
Shumica e shkrimeve të tij ndodhen ende të pa
botuara dhe janë marrë në mbrojtje nga UNESKO. Në vitin 1985, qeveria gjermane
krijoi çmimin “Leibniz”, duke ofruar një shpërblim vjetor prej 1 milionë e 550
mijë euro për rezultate praktike dhe 770 mijë euro për ato teorike në shkencë.
Ky është çmimi më i lartë në botë, për arritjet shkencore.
Marrë nga Mekuli Press
Për blogun, përgatiti Xhemi Hajredini - adm. i grupit "Gjuha shqipe pa gabime"