INTERPRETIME
TË NDRYSHME MBI ZANAFILLËN E ADHURIMEVE TË HYJNESHËS ZANA DHE DITËS SË VERËS
Shkruan: Bukurosh DYLGJERI
"Beteja” për ta tjetërsuar mitin
e Zanës prej kohësh ka marrë zjarr dhe autorë të ndryshëm me shkrime të gjata
rreth kësaj teme, po përpiqen të na mbushin mendjen se ky mit, pra i Zanës dhe
festimeve të Ditës së Verës, i takon krahinës së Çermenikës (Crna Nika) në
Librazhd, e trajtuar prej tyre si Zana e Çermenikës (!) ose Zana e Kandavisë,
apo edhe më tej.
Ja vlen vërtetë të lëvdohet çdo
përpjekje që bëhet për verifikimin e festave tona të lashta, si argumente të
fuqishme të autoktonisë sonë në këto troje. Por, pse festohet në Elbasan e jo
në Çermenikë, ata nuk i japin përgjigje ose thonë se këtë festim e sollën
malësorët e Çermenikës që populluan fushat rreth Kalasë së Elbasanit 100 – 200
vjet më parë!? Duhet të sqarojmë se hinterlandi rreth e përqark Kalasë së
Elbasanit ka qenë i populluar me banorë vendas që para pushtimit osman. Sipas
regjistrave osmanë për popullsinë të vitit 1491 sanxhaku i Elbasanit ishte më i
populluari nga gjithë sanxhaqet e territoreve europiane të pushtuara (Rumelia),
(“Shqiptarët dhe trojet e tyre”, M. Tërnava, fq. 481, referuar B. Hrabak,
“Poljoprivredna proizvodnja…” 36), çka na bën të besojmë se popullsia e
Elbasanit ka qenë aty, e shpërndarë e nuk erdhi nga askundi.
Pas rindërtimit të kalasë në vitin
1466 kjo popullsi u shtua me ardhës nga krahinat përqark për shkak të zhvilimit
të jetës urbane aty (zejtaria, tregtia etj). Gjithashtu, nuk shpjegohet pse
çermenikasit na e paskan sjellë në Elbasan këtë traditë dhe vetë më nuk e
festojnë! Në funksion të shkrimeve të tyre këta autorë sjellin shpjegime për
vende dhe toponime mbi mitin e Zanës në fshatrat e Librazhdit të sotëm si,
Kuturman, Tokëz, Dorëz, Gizavesh dhe zona ku bashkohet përroi i Rrapunit me
lumin Shkumbin në Librazhd, por që këta fshatra nuk bëjnë pjesë në krahinën e
Çermenikës. Edhe vetë krahina e Çermenikës me fshatrat Funars, Zdrajsh, Filoq,
Gurakuq, Orenjë etj. nuk bën pjesë në Kandavi.
Makrotoponimi antik Kandavia (Kunavia
apo Candaviens), përfaqson një unitet territorial që zë fill në zonat malore
nga Liqeni i Ohrit për të vijuar në malësinë midis lumenjve Shkumbin dhe Devoll
(Qafë-Thanë, Mokërr, Qukës, Bërzeshtë, Polis, Shpati etj). Pra, mendoj që është
e pakuptimtë të thuhet në të njëjtën kohë Zana e Çermenikës dhe Diana (Zana) e
Kandavisë.
Duhet theksuar se miti i Zanës tek
shqiptarët, ishte i pranishëm edhe tek romakët me Dianën, tek helenët me
Artemisën, tek persët me Ishtar etj. Por, për ne shqiptarët ky mit dhe festimi
me adhurime në formën më të larmishme është i prekshëm e ruhet ende i gjallë
vetëm në Elbasan, ndërsa tek të tjerët ka mbetur si rudiment i gojëdhanave.
Fakti që pothuajse në të gjithë
shkrimet për hyjneshën Zana dhe Ditën e Verës nga autorë të ndryshëm nuk
përmendet madhështia që elbasanasit e ruajtën fort si një gjë të çmuar këtë
festë, na çudit dhe na xhelozon me xhelozinë e tyre. Dita e Verës është ndoshta
i vetmi festim pagan që ka mbijetuar për bukuri vetëm në këtë zonë. Prushi
ruhet i pa shuar nën hí vetëm në vatrën ku ka qenë i ndezuar zjarri.
Në shkrimet e autorëve të ndryshëm mbi
mitin e Zanës dhe Ditën e Verës thirren në ndihmë historianë, krijues e
gjuhëtarë të nderuar të cilët mbështeten në hamendësime dhe interpretime
gjuhësore e historike, por që nuk e përmendin asnjë herë të vetme të vetmit
dokument autentik siç është Tabela Peutingeriana që përcakton bindshëm
vendodhjen e tempullit të Zanës. Kësaj i referohet Eqerem Çabej i cili që në
vitin 1942, cilëson në revistën kulturore “Hylli i Dritës” se “…“m’u n’afërsi
të Partinëvet, Kandavët kishin një tempull aq të rëndësishëm të Dianës
(lexo:Zanës), që ndodhet mbi rrugën Egnatia përbri shtegut në Lindje të Scampas
(Elbasanit).”
Kjo është fare e kuptueshme për
cilindo, që tempulli i kësaj hyjneshe apo perëndeshe, Zanës (së cilës romakët i
dhanë formën e tyre Diana), ka qenë i pranishëm fare afër Elbasanit, pikërisht
në vendin e quajtur Rrapi i Mansit apo Ledhja e Madhe e dikurshme. Ky vend
ndodhet, në lindje të Elbasanit dhe mbi rrugën e sotme automobilistike e cila
është mbishtresëzim i udhës antike Egnatia, vend të cilin elbasanasit e
adhurojnë ende sot. Gjithashtu, duhet të kemi parasysh që fiset antike ilire të
Partinëve e Kandavëve takoheshin mu në luginën e rrjedhës së mesme të lumit
Shkumbin, pra në Elbasanin e sotëm, ashtu siç shkruhet në Tabelën romake.
Ndërsa udha antike Egnatia nuk ka kaluar asnjëherë nëpër Çermenikë.
Megjithatë, unë besoj se miti i Zanës
është festuar edhe në Çermenikë, Polis dhe Shpat apo edhe në vende të tjera të
Ilirisë antike (Dukagjin: – t’shitoftë Zana!), por gjithashtu besoj se jo
rastësisht kreu i këtij zinxhiri festimesh, adhurimesh dhe nderimesh të
hyjneshës Zana dhe Ditës së Verës, u ruajtën me kaq fanatizëm vetëm në Elbasan.
 |
| Qyteti i Elbasanit |
