Për hyjneshën Zana dhe Ditën e Verës

INTERPRETIME TË NDRYSHME MBI ZANAFILLËN E ADHURIMEVE TË HYJNESHËS ZANA DHE DITËS SË VERËS

Shkruan: Bukurosh DYLGJERI

"Beteja” për ta tjetërsuar mitin e Zanës prej kohësh ka marrë zjarr dhe autorë të ndryshëm me shkrime të gjata rreth kësaj teme, po përpiqen të na mbushin mendjen se ky mit, pra i Zanës dhe festimeve të Ditës së Verës, i takon krahinës së Çermenikës (Crna Nika) në Librazhd, e trajtuar prej tyre si Zana e Çermenikës (!) ose Zana e Kandavisë, apo edhe më tej.

Ja vlen vërtetë të lëvdohet çdo përpjekje që bëhet për verifikimin e festave tona të lashta, si argumente të fuqishme të autoktonisë sonë në këto troje. Por, pse festohet në Elbasan e jo në Çermenikë, ata nuk i japin përgjigje ose thonë se këtë festim e sollën malësorët e Çermenikës që populluan fushat rreth Kalasë së Elbasanit 100 – 200 vjet më parë!? Duhet të sqarojmë se hinterlandi rreth e përqark Kalasë së Elbasanit ka qenë i populluar me banorë vendas që para pushtimit osman. Sipas regjistrave osmanë për popullsinë të vitit 1491 sanxhaku i Elbasanit ishte më i populluari nga gjithë sanxhaqet e territoreve europiane të pushtuara (Rumelia), (“Shqiptarët dhe trojet e tyre”, M. Tërnava, fq. 481, referuar B. Hrabak, “Poljoprivredna proizvodnja…” 36), çka na bën të besojmë se popullsia e Elbasanit ka qenë aty, e shpërndarë e nuk erdhi nga askundi.

Pas rindërtimit të kalasë në vitin 1466 kjo popullsi u shtua me ardhës nga krahinat përqark për shkak të zhvilimit të jetës urbane aty (zejtaria, tregtia etj). Gjithashtu, nuk shpjegohet pse çermenikasit na e paskan sjellë në Elbasan këtë traditë dhe vetë më nuk e festojnë! Në funksion të shkrimeve të tyre këta autorë sjellin shpjegime për vende dhe toponime mbi mitin e Zanës në fshatrat e Librazhdit të sotëm si, Kuturman, Tokëz, Dorëz, Gizavesh dhe zona ku bashkohet përroi i Rrapunit me lumin Shkumbin në Librazhd, por që këta fshatra nuk bëjnë pjesë në krahinën e Çermenikës. Edhe vetë krahina e Çermenikës me fshatrat Funars, Zdrajsh, Filoq, Gurakuq, Orenjë etj. nuk bën pjesë në Kandavi.

Makrotoponimi antik Kandavia (Kunavia apo Candaviens), përfaqson një unitet territorial që zë fill në zonat malore nga Liqeni i Ohrit për të vijuar në malësinë midis lumenjve Shkumbin dhe Devoll (Qafë-Thanë, Mokërr, Qukës, Bërzeshtë, Polis, Shpati etj). Pra, mendoj që është e pakuptimtë të thuhet në të njëjtën kohë Zana e Çermenikës dhe Diana (Zana) e Kandavisë.

Duhet theksuar se miti i Zanës tek shqiptarët, ishte i pranishëm edhe tek romakët me Dianën, tek helenët me Artemisën, tek persët me Ishtar etj. Por, për ne shqiptarët ky mit dhe festimi me adhurime në formën më të larmishme është i prekshëm e ruhet ende i gjallë vetëm në Elbasan, ndërsa tek të tjerët ka mbetur si rudiment i gojëdhanave.

Fakti që pothuajse në të gjithë shkrimet për hyjneshën Zana dhe Ditën e Verës nga autorë të ndryshëm nuk përmendet madhështia që elbasanasit e ruajtën fort si një gjë të çmuar këtë festë, na çudit dhe na xhelozon me xhelozinë e tyre. Dita e Verës është ndoshta i vetmi festim pagan që ka mbijetuar për bukuri vetëm në këtë zonë. Prushi ruhet i pa shuar nën hí vetëm në vatrën ku ka qenë i ndezuar zjarri.

Në shkrimet e autorëve të ndryshëm mbi mitin e Zanës dhe Ditën e Verës thirren në ndihmë historianë, krijues e gjuhëtarë të nderuar të cilët mbështeten në hamendësime dhe interpretime gjuhësore e historike, por që nuk e përmendin asnjë herë të vetme të vetmit dokument autentik siç është Tabela Peutingeriana që përcakton bindshëm vendodhjen e tempullit të Zanës. Kësaj i referohet Eqerem Çabej i cili që në vitin 1942, cilëson në revistën kulturore “Hylli i Dritës” se “…“m’u n’afërsi të Partinëvet, Kandavët kishin një tempull aq të rëndësishëm të Dianës (lexo:Zanës), që ndodhet mbi rrugën Egnatia përbri shtegut në Lindje të Scampas (Elbasanit).”

Kjo është fare e kuptueshme për cilindo, që tempulli i kësaj hyjneshe apo perëndeshe, Zanës (së cilës romakët i dhanë formën e tyre Diana), ka qenë i pranishëm fare afër Elbasanit, pikërisht në vendin e quajtur Rrapi i Mansit apo Ledhja e Madhe e dikurshme. Ky vend ndodhet, në lindje të Elbasanit dhe mbi rrugën e sotme automobilistike e cila është mbishtresëzim i udhës antike Egnatia, vend të cilin elbasanasit e adhurojnë ende sot. Gjithashtu, duhet të kemi parasysh që fiset antike ilire të Partinëve e Kandavëve takoheshin mu në luginën e rrjedhës së mesme të lumit Shkumbin, pra në Elbasanin e sotëm, ashtu siç shkruhet në Tabelën romake. Ndërsa udha antike Egnatia nuk ka kaluar asnjëherë nëpër Çermenikë.

Megjithatë, unë besoj se miti i Zanës është festuar edhe në Çermenikë, Polis dhe Shpat apo edhe në vende të tjera të Ilirisë antike (Dukagjin: – t’shitoftë Zana!), por gjithashtu besoj se jo rastësisht kreu i këtij zinxhiri festimesh, adhurimesh dhe nderimesh të hyjneshës Zana dhe Ditës së Verës, u ruajtën me kaq fanatizëm vetëm në Elbasan.

 Qyteti i Elbasanit 

Gëzuar ditën e verës

DITA E VERËS

A mund të ketë lidhje midis festës së Ditës së Verës, perëndeshës ilire Zana dhe vendit të quajtur Rrapi i Mansit?

Bukurosh Dylgjeri

Përgatiti: Bukurosh DYLGJERI 

Që prej moteve të shkuara popullsia qytetare elbasanase feston më datë 14 mars të çdo viti, Ditën e Verës. Është festë dukshëm e Elbasanit, ndonëse me rite të ndryshme dhe më të zbehta kjo ditë festohet edhe nga banorët e zonave përreth. Por, ç’është kjo ditë dhe kujt i kushtohet, kur ka lindur kjo festë dhe pse është caktuar data 14 mars… janë disa prej pyetjeve që natyrshëm i vijnë në mendje çdo njeriu. 

Nga gojëdhanat kuptojmë se është festë iliro-pagane e që e ka zanafillën nga mugëtira e shekujve të harruar. Çuditërisht kjo Ditë e Bekuar u festua si gjatë pushtimit osman, ligjet e të cilit (Sheriati Islamik) ndalonin rreptësisht praktikimin e çdo forme të idhujtarisë politeiste, ashtu edhe gjatë diktaturës komuniste e cila fillimisht e shpërfilli fenë derisa në vitin 1967 e ndaloi me ligj atë. Por, është fakt se gjatë 45 vjetëve të kësaj diktature, Dita e Verës vazhdoi të festohet nga komuniteti qytetar elbasanas, pothuajse me një miratim të heshtur dhe gjysmëzyrtar të tyre. Për këtë të fundit flitet se mund të ketë ndikuar ndërhyrja e ndonjë elbasanasi me influencë pranë diktatorit të cilit duhet t’i ketë shpjeguar se kremtimi i kësaj feste nuk ka lidhje me praktikat monoteiste, se është një festë iliro-shqiptare, që ka të bëjë me kulturën e lashtë dhe parahomerike të popullit tonë etj.

Megjithatë, kemi të drejtë të pohojmë me krenari se festimi i Ditës së Verës si pjesë e kulturës sonë shpirtërore, ka zënë vend si guri i qoshit në kujtesën qytetare elbasanase dhe i ka mbijetuar shkulmeve haxhiqamiliste të çdo kohe. Po kështu, duhet theksuar se kjo festë nuk është e “importuar” nga Orienti siç rreket ndonjë të na mbushë mendjen. Të paktën turqit nuk e kanë festuar dhe as nuk e festojnë këtë ditë, e nëse ka popuj të tjerë në botë që e festojnë atë, shpjegimi duhet kërkuar tjetërkund.

Ndoshta disa ngatërrojnë festën tonë të Ditës së Verës me Nev-Ruz që do të thotë Dita e Re e që festohet më datë 22 mars të çdo viti nga bektashinjtë të cilët e kanë prejardhjen nga krahina e Horasanit në Iran. Siç dihet persët e lashtë ishin njohës shumë të mirë të astronomisë dhe data e mësipërme i referohet ekuinoksit pranveror pas të cilit ditët fillojnë e bëhen më të gjata se nata. Por, nëse festa jonë rajonale, Dita e Verës, do të ishte festë e bektashinjve, atëhere si ka mundësi që banorët e rajoneve të tjera të vendit tonë e veçanërisht nga Berati deri në Tepelenë ku ndodhen me shumicë bektashinjtë nuk e njohin fare këtë ditë? Për të kundërshtuar deri në fund pretendimet mbi origjinën persiano-islame të Ditës së Verës do të shtojmë edhe faktin se çuditërisht Dita e Verës festohet në të njëjtën ditë, pra më 14 mars, por me rite të veçanta edhe nga banorët e zonës së Shpatit në malësinë jugore të Elbasanit të cilët i përkasin besimit orthodhoks.

Por, ç’është pra, kjo ditë!?

Fatkeqsisht ne nuk kemi në dorë dokumentacion të nevojshëm pasi siç dihet që nga antikiteti deri në mesin e shekullit XX vendi ynë u bë pa dëshirën tonë rrugë-kalimi dhe fushë-betejash i keltëve, romakëve, barbarëve, normanëve, sllavëve, kryqtarëve, bizantinëve, osmanëve, austro-hugarezëve e më pas i italianëve e gjermanëve. Por, gjeniu popull na ka dhënë dëshmi të shumta nëpërmjet përrallave, gojëdhanave, këngëve, miteve, legjendave, toponimeve etj. Nga këto gojëdhana mësojmë se Dita e Verës i kushtohet perëndeshës iliro-pagane Zana dhe simbolizon rilindjen e jetës me ardhjen e pranverës luleshumë, begatinë, mirësinë, çeljen e gjethit të ri…pas dimrit të ashpër me cingërimë dhe erë të ftohtë. Është festë kolektive ku gëzojnë me hare të gjithë, pavarsisht moshës, besimit fetar, kamjes dhe pozitës shoqërore.
Dikur festa kishte ritet e veta dhe niste që në buzëmbrëmjen e një dite më parë kur nënat e gjyshet tona të urta dhe bujare sipas një kodi tradicional e duke mërmëritur në heshtje formula magjike e dogma, përgatisnin në enë bakri ëmbëlsirat tona tipike: ballokume dhe revani. Këto janë ëmbëlsira të thata e mund të merren lehtësisht me vete. Të nesërmen në mëngjes të rriturit vendosnin plisa dheu të feskët nëpër parvazet e dritareve apo dyerve, djemtë e vegjël shkëmbenin me të afërmit “hisen” e ëmbëlsirave gjatë ritit të të bërit “kamë” etj. Më pas fillonte rrugëtimi i qytetarëve grupe-grupe në vendet piktoreske të ngarkuar me bohçet e mbushura me ëmbëlsira, mish të pjekur shpendësh, arra, pala fiku, portokalla, vezë e misra të zier etj. Në lëndinat me bar dhe lule të sapoçelura mblidheshin së bashku familjet e çdo fisi të cilët pasi shtroheshin në shesh, hanin e pinin, këndonin, gëzonin, organizonin lojra popullore etj. Siç shihet, karakteristikë e kësaj feste është se ajo festohet vetëm në vende të hapura në natyrë, çka përputhet me panteizmin pagan ilir që adhuronte vetëm natyrën dhe fenomenet natyrore. Ndër vendet më të preferuara për këtë qëllim ishin Rrapi i Mansit, Busheku, Kroi i Kalit, Ullini i Qejfit, Teferiçi, Burimi i Ali Xhinsit, Burimi i Bangës, Tepja etj. Por, vendi më i pëlqyeshëm që i tërhiqte si magnet njerëzit ishte padyshim Rrapi i Mansit! Por, pse ndodhte kjo, çfarë i shtynte njerëzit që të drejtoheshin në mënyrë të pavetëdijshme atje, çfarë fsheh ky vend i mistershëm?

Që në krye të herës, ky vend idilik që ndodhet buzë një kodre në anën lindore të qytetit të Elbasanit njihej dhe thirrej nga vendasit me emrin: Ledhja e Madhe, duke iu referuar një grumbulli rrënojash antike që ndodheshin atje e me famë të madhe dikur. Siç dimë nga historia, pas pushtimit romak dhe gjatë ndërtimit të udhës tokësore Egnatia prej tyre, ata ngritën shumë mansio (stacione) përgjatë kësaj rruge që shërbenin si vend çlodhje për karvanet etj. Një mansio i tillë u ngrit edhe këtu ku ishte Ledhja e Madhe. (Prej këtij “mansio” dhe drurit të një rrapi të madh që ka mbirë aty, lindi toponimi i ri që përdoret ende sot: Rrapi i Mansit. (Po kështu, edhe përroi që gjarpëron aty pranë quhet Manasdere).

Në segmentin rrugor nga Elbasani deri në vendin e quajtur Ura e Haxhi Beqarit në fshatin Mirakë, prej ku Egnatia shkëputet nga bregu i djathtë i Shkumbinit për të vijuar në malet e Polisit, një nga këta stacione u emërtua prej romakëve me emrin Add Dianam Candaviensis (Diana) i cili mendohet se është varianti latin identik i Zanës ilire. Ka të ngjarë që mansio Diana të jetë ngritur pikërisht në vendin ku më parë duhet të ketë qenë tempulli hijerëndë i Zanës ilire (Ledhja e Madhe!), të cilët më pas bashkë me kështjellën e Skampës (Elbasanit) u shkatërruan në vitin 479 e.s. prej duhisë së barbarëve gjermanikë të udhëhequr nga Theodoriku në fillimet e Mesjetës, të cilët pasi shkatërruan Romën më herët në vitin 476 e.s. i ranë Ballkanit tej e tej duke e djegur dhe plaçkitur.
Semantika e fjalës Zana e cila në gjuhësi i përket gjinisë femërore, nënkupton funksionin natyror të pjellorisë e ripërtëritëse të jetës çka është në përputhje të plotë me vetë motivin e festës.

Shekuj më vonë, dhe pikërisht në vitin 1802 mbi gërmadhat e Ledhes së Madhe ilire që u shndërrua në mansio prej romakëve, u ndërtua Teqeja e Madhe e Bektashinjve ose Teqja e Fakri e Xhefai Babait. Mbiemrin cilësues maxhoritiv “E Madhe”, teqeja në fjalë e trashëgoi nga toponimi fillestar (Ledhja e Madhe), sepse nuk ka asnjë arsye që kjo teqe të quhet e madhe, ajo nuk ka përmasa shumë të mëdha, është e vetme aty dhe nuk është e shoqëruar me teqe të tjera apo teqe më të vogla. Nga historia dimë se me pushtimin osman të territoreve të Ballkanit, nga Lindja vërshuan edhe dhjetra urdhëra fetarë mistiko-sufistë të Islamit heterodoks. Karakteristikë e këtyre sekteve, ku bëjnë pjesë edhe bektashinjtë, ishte qartësisht preferenca për ngritjen e objekteve të tyre të kultit shpesh në vendet ku dikur shkëlqenin me plot madhështi tempujt e ilirëve paganë. Për të përforcuar këtë fakt kujtojmë se ky sekt u ngul edhe në Orakullin (e Dodonës!) e malit Tomorr. Që në lashtësi Homeri e cilësonte malin në fjalë me gojën e Akilit si “fron të Zeusit pellazgjik”. Ngritjen e teqeve bektashiane në vende të shenjta pagane e vëren edhe studiuesi amerikan bashkëkohor S.J. Shaw i cili shkruan: “…Shpesh vendet e praktikave të këtilla (bektashinjve-shën.im) ndërtoheshin në kulte të mëherëshme jomyslimane…… praktikat e adhurimit ndaj tyre (themeluesve të urdhërave) shpesh zhvilloheshin në mënyrë të atillë që diferencat ndërmjet adhurimeve të shenjtëve paganë dhe jomyslimanë nuk kishin ndryshime të mëdha …”.(Hist. Perandorisë Osmane…, Vol.I, fq. 191). Në vazhdim të këtij shpjegimi mund të përmendim edhe një rast tjetër, atë që sot quhet Vendi i Mirë në Krastë. Ky vend, sipas gojëdhanave ka qenë në lashtësi Orakulli i Fatit të Mirë dhe ndodhet përkarshi Rrapit të Mansit, mu në shpatin verior të kodrës së Krastës e në një reliev shumë të thyer. Njerëzia shkojnë ende atje të yshtur nga supersticionet e lashta e luten me qëllim që të ndjellin fatin për lidhje bashkëshortore të djemve apo vajzave të tyre të pamartuar ende. Mirëpo, termi “Vend i Mirë” që mori më pas, është term tipik i vend-adhurimeve që praktikojnë këta urdhëra sufistë, ndonëse aty deri më tash nuk është ndërtuar ndonjë objekt kulti i tyre. Në fakt, poshtë në këmbët e Krastës dhe afër këtij orakulli ka pas ekzistuar një “vend i mirë” që quhej Tyrbja e Shutrit, por nuk dihet se çfarë lidhje mund të ketë pasur midis tyre.

Pra, si përfundim mund të themi se ka shumë gjasa që nën themelet e Teqesë së Madhe të Bektashinjve në Elbasan, vend i cili njihej dikur edhe me emrin Ledhja e Madhe, apo sot me emrin Rrapi i Mansit, të gjenden gjurmët e hershme të Tempullit të Perëndeshës ilire Zana dhe për rrjedhojë aty mund të fshihen gjurmë të vlefshme historike të vazhdimësisë iliro-shqiptare, të kulturës së lashtë të kësaj treve. Mbetet të hulumtohet se kur u vendos data 14 mars për festimin e kësaj dite, pasi festa e Ditës së Verës është shumë më e vjetër se kalendari Gregorian që ne përdorim sot.

Teqja e Madhe (Teqja e Fakri e Xhefai Babait) dhe Rrapi i mansit